منابع ارجاعات درمانی آب آهن
شیخ الرئیس ابن سینا در قانون می گوید که علاج ورم سخت طحال مصرف کردن گندنای بیابانی با آب آهنگران (آبی که در آن آهن گداخته خاموش شده است) می باشد(1) و در کتاب سوم از قانون نیز می گوید نوشابه بیماران "طحال ورم کرده" آبی است که آهن سرخ شده در آن خاموش شده باشد(2)
ابن نفیس در "الشامل" که از بزرگترین منابع مفردات طب سنتی است در کاربرد آب آهن تاب(تافته) می گوید: اگر آهن گداخته را وارد آب کنیم تا سرد شود، جهت ورم طحال سودمند است(3).
حکیم بزرگ ایرانی، عقیل خراسانی نیز در مبحث "ماء الحدید" در خلاصه الحکمه می گوید که آب چه از معدن آهن برآید یا آنکه آهن تفته را در آن سرد نمایند، جهت امراض طحال نافع است(4).
و همین موضوع را رازی در کتاب با ارزش خود به نام منافع و ضررهای غذاها با عنوان "منافع الاغذیه و مضارها" عنوان می نماید که آبی که کیفیت آهنی را پذیرفته یعنی آهن در آن حل شده است موجب تقویت معده و کوچک شدن طحال است(5). همین مضامین راجع به ضعف کبد مورد بحث بوده است و در منافع مورد بحث آمده است.
یکی از کاربرد های آب آهن تاب (تافته) در ارتباط با شلی یا استرخاء و ضعف کارکرد معده است.
جرجانی در ذخیره خوارمشاهی می گوید که آب معدن آهن همه ی احشاء را سود دارد خاصه معده(6).
کتاب مشهور داوود انطاکی نیز کاربرد آب آهن تاب(تافته) را در بیماری های معده بیان می کند او می گوید اگر آهن گداخته در آب خاموش شود جهت اختلال معدی و شلی آن تاثیر درمانی دارد(7).
در اکثر منابع طب سنتی ایران آب آهن تاب(تافته) جهت تقویت دستگاه گوارش مطرح شده است در "مخزن الادویه" عقیلی نیز به صراحت اثر تقویتی آن در ضعف معده و کبد بیان شده است. مولف می گوید آب آهن تافته در این مورد به غایت موثر است(8) که عین همین مفهوم در " تحفه ی حکیم مومن" تائید شده است.(9)
جراحات و زخم های گوارشی از دهان تا مقعد همچنین بواسیر و جراحات احشائی نسبت به آب آهن تاب(تافته) از خود واکنش نشان می دهند، این موضوع را ارزانی در بیان کیفیت آب آهن دار توضیح می دهد(10) و در کتاب ارزشمند " مخزن الادویه" در ذیل "ماء الحدید" به تفصیل (11) آمده است.
یکی از کاربردهای جالب آب آهن تاب(تافته) در شکم دردها و دردهای ناحیه ی کف لگن و مقعد است دردهای ناحیه ی لگن در بسیاری از اوقات دردناک است و پزشک را به چالش می کشد، لذا، کاربرد آب آهن تاب(تافته) در این مورد می تواند کمک درمان بسیار مناسبی باشد، این موضوع را "ابن نفیس" در "شامل" در مبحث مورد نظر مطرح کرده است(12). اشاره به تاثیرات موضعی در دردهای ناحیه ی مقعد و کف لگن در "تحفه حکیم مومن" نیز به چشم می خورد(13)
عفونت ها از موارد مهم کاربردهای آب آهن در طب سنتی ایران است؛ عفونت های روده و اسهال های مزمن غیر عفونی نیز در این تقسیم بندی جای می گیرند، اگر هیضه به مفهوم اسهال و استفراغ متعاقب پرخوری یا خوردن غذای نامناسب باشد در این تقسیم بندی جای دارد، و در اغلب منابع در کنار یکدیگر از آن یاد شده است.
آب آهن تاب(تافته) بدینگونه در اسهال ها قابل استفاده است به نظر می رسد که به توجه به موضوع هیضه در اسهال های مزمن، این کاربردها در اکثر موارد به اسهال غیر عفونی یا اختلال عملکردی مرتبط باشد. لذا عقیلی خراسانی می گوید: در اسهال های دموی و در خونریزی غیرطبیعی زنانه یا نزف هیض که بیش از مقدار طبیعی خونریزی داریم و در استرخاء یا شلی معده که موجب ضعف آن است،دوغ آهن تافته تاثیر بیشتری به جای می گذارد، به نظر می رسد که در این مورد تشدید قبض بیشتر دخیل باشد(15) و همین موضوع را در طب اکبری با عنوان دوغ آهن جوش می بینیم که عبارت است از دوغی که با وارد کردن آهن گداخته به جوش می آید(16) .
ارزانی در سایر موارد که مخالف قبض آب آهن تاب(تافته)،کاربرد درمانی آن را مطرح می کند، به جهت رفع مزه ترش و قبض آن پیش بینی می کند که با آب عسل میل گردد(17)
از جمله کاربردهای مهم این ترکیب یعنی آب آهن تافته یا آهن تاب در مسمومیت هاست،در بیماری عفونی هاری که ناشی از مسمومیت با گاز سگ هار است و سیری پیشرونده و کشنده دارد، آب آهن تاب(تافته) می تواند نقش موثری ایفا کند. ابن نفیس می گوید هرگاه بیمار به مرحله ای می رسد که از آب وحشت دارد (که آن را هیدرفوبی می گویند) آب آهن تاب(تافته) را به او بخورانید.